1. Güney Agora Sokağı Kazı Çalışmaları

2017 yılında başlanan ve 2019 yılında da devam eden kazı çalışmalarında Traian Nymphaeumu Doğu Sokak’taki çalışmalar tamamlanmış ve Güney Agora Sokağı bağlantısına ulaşılmıştır. Stadyum ve Güney Agora’ya ulaşan insan sirkülasyonu ve ticari açıdan önemli bir kavşak noktası konumundaki kuzey-güney doğrultusunda devam eden bu sokak, Güney Agora’ya bağlanmasından dolayı “Güney Agora Sokağı” olarak adlandırılmıştır. Kazı çalışmalarının yapılmasının ana amacı; Güney Hamam Kompleksi ve Stadyuma ulaşan yeni bir gezi güzergahı oluşturmaktır.

Çalışmalarla Güney Agora Sokağı’nın doğu ve batı sınırlarını traverten, çay taşı, tuğla, mermer, devşirme mimari bloklar kullanılarak örülmüş duvarlardan oluştuğu ortaya çıkarılmıştır. Kentte yaşanan depremler ve geç dönemde yapılan tarımsal faaliyetler nedeniyle duvar örgüsünün üst bölümlerinde yoğun tahribatlar meydana gelmiştir. Sokağı batı yönde sınırlandıran duvar örgüsündeki pencere açıklığı, depremin etkisi ile sokak tabanı üzerine yıkılmış vaziyette tespit edilen traverten pencere sövesi, sokağın iki tarafında uzanan mekanlardaki aydınlatma sistemine dair bilgi vermektedir. Ayrıca bu pencerelere ait yoğun oranda dökme tekniği ile yapılmış pencere camları ve pencere pervazı olarak kullanılan pişmiş toprak tuğlalar da in-situ halde bulunmuştur. Bu sistemde pencere sövelerine yerleştirilen tuğla pervazların arasına pencere camları takılmış ve kenarları harç ile sabitlenmiştir.

Yapılan çalışmalar sonucunda 2019 yılında 7 ve 2022 yılında 2 adet olmak üzere toplamda 9 adet mekân kapısı tespit edilen sokak, bir portik sistemine sahip değildir. Birbirinden farklı genişliklere sahip bu kapılar, sokak üzerinde yer alan dükkân ve sivil konutlara girişleri sağlamaktadır. Dükkanların sundurma çatıyla kaplandığını gösteren yoğun miktarda kalypter ve stroter parçaları sokak kanalizasyon sistemi üzerine yıkıldığı şekliyle açığa çıkarılmıştır. Ayrıca bu çatı sistemine ait pişmiş toprak yağmur suyu tahliye borusu da doğu duvara bitişik halde yerinde korunagelmiştir. Sokak tabanı üzerinde yürütülen çalışmalarda, kuzey başlangıç noktasından güneye doğru uzanan bir kanalizasyon sisteminin var olduğu görülmüştür. Sokağın orijinal kullanımına ait olan bu kanal döşemesinin MS 494 depreminin etkisi ile yer yer çöküntüye uğradığı ve sonrasında üzerine sıkıştırılmış kireç harçlı sert zemin ile blokaj yapılarak taban seviyesinin sokak boyunca eşitlenmeye çalışıldığı anlaşılmıştır.

Güney Agora Sokağı’nın 40. ve 52. m’leri arasında sokağın doğu ve batı kenarlarındaki traverten duvar örgüsünün önüne, birbiri aksı gelecek şekilde üçerli yerleştirilmiş toplam altı adet dikdörtgen formlu traverten ayak yerinde tespit edilmiştir. Doğu ve batı duvarına bitişik ayakların aralarındaki mesafe ortalama 4-4,50 m’dir. Bu ayakların taşıdığı ve üzeri kemerli çatı sistemi ile kapalı olduğu, alanda bulunan yıkıntı haldeki kalypter, stroter ve tuğla parçalarından anlaşılmaktadır. Sokak üzerindeki bu alan Antik Dönem’de insanların yazın güneşten, kışın ise yağmurdan korunabilmeleri için yapılmış bir bekleme/dinlenme alanı olarak düzenlenmiş olmalıdır.

Güney Agora Sokağı’nda yapılan kazı çalışmaları sonunda ele geçen sikke, seramik buluntuları sokağın İmparatorluk Dönemi’nden itibaren kentin toplu taşınması olan MS 7. yy’a kadar (MS 602-610 Focas Dönemi depremi) kesintisiz olarak kullanıldığını ortaya koymuştur.

2022 yılında Güney Agora Sokağında yapılan kazı çalışmalarıyla birlikte sokak sınırı Güney Agora yanına kadar tamamlanmıştır. Kazı çalışmalarının tamamlanması arkasından Stadyum Caddesi’nden ayrılan Doğu Sokağı ve Güney Agora Sokağı’nın restorasyon çalışmalarının yapılması aşamasına geçilebilecektir. Projenin tamamlanmasıyla birlikte Laodikeia antik kentine gelen ziyaretçilerin gezebilecekleri ve önemli yapılara ulaşabilecekleri yeni bir gezi güzergahı hattı oluşturulacaktır.

2. Traian Nymphaeumu Batı Caddesi Kazı Çalışmaları

Laodikeia kent planı içerisinde Traian Nymphaeumu’nun batısında bulunan ve meydanla entegre olan güneydoğu-kuzeybatı yönlü uzanan cadde kentte bulunan ızgara (hippodomik) plan sistemini bozarak çapraz şekilde Batı Agorası’na bağlanmaktadır. Traian Nymphaeumu Batı Caddesi’nde yürütülen çalışmaların amacı; Traian Nymphaeumu Meydanı’ndan başlayarak kuzeybatı yönüne doğru devam eden caddeyi kazarak açığa çıkarmak, cadde ve portik yapısı hakkında detaylı veri sahibi olmak ve alanı yapılması planlanan restorasyon çalışmalarına uygun hale getirmektir.

2022 yılında cadde üzerinde çalışmalar üç aşamalı olarak planlanmıştır.

 1. aşamada caddenin güneydoğudan kuzeybatıya doğru 44,50 m ve 49,50 m aralığındaki bölümünün, cadde hattında 289,17 m – 288,20 m kot aralığındaki kazı çalışmaları tamamlanmış olup Güney Portik’te yer alan çatı sistemine ait kemer kalıntılarının ve tuğla kiremit parçaların bulunduğu seviyede devam etmiş ve 288,20 m kot seviyesinde cadde zeminine ulaşılmıştır. Cadde zemininde ortaya çıkarılan olasılıkla Güney Portik’teki dükkanlara ait olan portik üzerinde yer alan kanalizasyon sisteminin kuzey-güney doğrultuda cadde hattından Kuzey Portik’te devam eden kanalizasyon sistemine bağlandığı tespit edilmiştir. Özellikle güney portikte sundurma çatı sistemine ait olan kiremit ve omurgaları yoğun olarak çatının yıkıldığı şekliyle ortaya çıkartılmıştır. Ayrıca yıkılan portik sütunu üzerine ince sıva tabakası yapılarak kırmızı boyayla Hristiyanlıkla ilgili yazıtlar ortaya çıkartılmıştır.

2. aşamada caddenin güneydoğudan kuzeybatıya doğru 44,50 m ve 49,50 m aralığındaki bölümünün, Güney Portik’te 289,32 m – 288,52 m kot aralığında ve 289,23 m – 288,30 m (güney portik doğu kısım) kot aralığındaki kazı çalışmaları tamamlanmıştır. Güney Portik 289,32 m – 288,52 m kot aralığındaki bölümde çatı sistemine ait kemer kalıntılarının, tuğla, kiremit ve omurga parçaları ile duvara ait traverten parçaların bulunduğu seviyenin 288,82 m kot seviyesinde devam ettiği tespit edilmiş olup yazıtlı orthostat bloğunun oturduğu 288,52 m kot seviyesinde Güney Portik zeminine ulaşılmıştır. MS 6. yy’a tarihlenebilecek olan yazıtta “Tanrı hizmetkarlarına Pentamphoditai (beş çeyrekten olanlar) yardım etsin” ifadesi yer alır. Yazıtta yer alan ifade antik kentte bulunan bir mahalle ve sakinleriyle ilgili istenen dilek tarzında yardımdır. Güney Portiğin doğusunda 289,23 m – 288,30 m kot aralığında yapılan kazı çalışmalarında 288,70 m kot seviyesinde üç adet su sistemine ait künk hattı tespit edilmiş olup 288,49 m kot seviyesinde Güney Portik zeminine, 288,30 m kot seviyesinde ise Güney Portiğe ait kanalizasyon tabanına ulaşılmıştır.

3. aşamada ise caddenin güneydoğudan kuzeybatıya doğru 44,50 m ve 49,50 m aralığındaki bölümünün, Kuzey Portikte 289,40 m – 288,36 m kot aralığındaki kazı çalışmaları tamamlanmıştır. 289,30 m kot seviyesinde devam eden Kuzey Portik duvar hattında bir dükkân girişi tespit edilmiştir. Dükkân girişinde yapılan kazı çalışmalarında, giriş bölümünün 288,75 m kot seviyesinde çaytası-tuğla örgüsü ile bir kısmının örülerek kapatıldığı anlaşılmış olup yerinde korunmuştur. Dükkân hakkında bilgi edinmek için yaklaşık 25 cm kuzeye doğru genişletilerek kazısı yapılmıştır. Söz konusu dükkânın kuzeybatı bölümündeki kısmında duvar hattının kuzey yönünde devam ettiği tespit edilmiştir. Kuzeydoğu yönünde ise eşiğin hemen doğusunda bir adet künk hattı bulunmuş olup üç tarafı kapalı olarak yapılmış bir bölüm yer almaktadır. Bu bölümün güneyindeki duvar tuğla kaplaması ile doğusunda mermer plakayla kaplı, batı kısmı ise traverten ile örülmüş, alanın sıkıştırılmış sert zeminle sonlandığı tespit edilmiştir. Kuzey Portik üzerinde 288,55 m kot seviyesinde dükkân girişinin doğusunda yer alan daha sonraki bir evrede kullanılmış tuğla örgü bir seki ortaya çıkartılarak yerinde korunmuştur.  

Traian Nymphaeumu Batı Cadde’nin güneydoğudan kuzeybatıya doğru yürütülen seviye indirme çalışmaları sırasında ortaya çıkan başlık-sütun-kaide gibi mimari malzemeler ve Güney Portikte yer alan çatı sistemine ait kemer kalıntıları ve yoğun miktarda tuğla kiremit parçalarının üst temizliği yapılmış gerekli koruma önlemleri alınmış daha sonra yapılması planlanan restorasyon çalışmalarına hazır hale getirilerek yerinde korunmuştur. Caddede yürütülen çalışmalarda Güney-Kuzey Portikler ile caddenin içerisinden postamentli kaide, Attik-ion kaide, postament, sütun kaideleri, Dor başlıkları, sütun tamburları açığa çıkarılmıştır. Bu mimari blokların farklı tiplerde olduğu ve caddenin Geç Antik Çağ düzenlemesinde devşirme olarak kullanıldığını göstermektedir. Güney Portik batı ucunda kazı çalışmaları sonrasında ortaya çıkan güney duvarına bitişik olarak yapılmış üç adet su sistemine ait künk hattının olması ve duvar hattı üzerinde yer alan kanal girintisi olasılıkla Geç Dönem düzenlemesiyle yapılmış bir sokak çeşmesi olma ihtimalini düşündürmektedir.

Kazı çalışmalarında iki tane dükkân girişi tespit edilmiş olup birinci dükkân örülerek kapatılmıştır. Duvar hattının batı ucunda yer alan ikinci dükkân hakkında bilgi edinmek için çalışmalar yapılmış ve dükkânın 1,50 cm genişliğe sahip giriş bölümünün bir kısmının çaytaşı-tuğla örgüsü ile örülerek kapatıldığı tespit edilmiş olup yerinde korunmuştur. Söz konusu dükkânın kuzeybatı bölümündeki kısmında duvar hattının kuzeye doğru devam ettiği, kuzeydoğu yönünde ise eşiğin hemen doğusunda bir adet künk hattı tespit edilmiştir.

Traian Nymphaeumu Batı Cadde’de 2017, 2021 ve 2022 yıllarında kazısı yapılan yaklaşık 50 m’lik alana bakıldığında; caddenin meydana çapraz bağlandığı ve kanalizasyon sisteminin cadde ortasından batıya doğru devam edildiğinde kuzeybatıya kayarak portik altına doğru girdiği tespit edilmiştir. Bu durum geç dönemde caddede yapılan yeni düzenlemelere bağlı olarak değişiklikler yapıldığını göstermektedir. Diğer taraftan caddenin güneyinde yer alan dükkanlar için yeni düzenlenen kanalizasyon sistemine hatların güney portik üzerinden yapıldığını anlamamızı sağlamıştır. Özellikle güney portikler üzerinde kalabilen mozaik döşemeler Geç Antik Çağ’da alanın önemini ortaya koymaktadır. Bu veriler caddede yapılan geç dönem düzenlemelerin Traian Nymphaeumu Meydanında traverten taban üzerine mermer döşeme yapılan dönemle aynı zamanda planlanmış olduğunu ortaya koymaktadır.

Caddede MS 4. yy’dan itibaren Traian Nymphaeumu ve meydanında yapılan değişikliklere paralel olarak düzenlemelerin yapıldığı, ortaya çıkartılan kaide, sütun (kompozit, toscania, impost gb.) ve başlıkların devşirme olarak kullanıldığı, sütunların üzerine tuğla kemerler yapılarak portik yüksekliğinin arttırıldığı anlaşılmıştır.

3. Asopos Köprüsü Kazı Çalışmaları

Laodikeia 1. Derece Arkeolojik Sit alanı içinde kalan ve Lambalar Mevkiinde yer alan Asopos Köprüsü vadinin iki yakasını birleştiren ve batı yolunda ulaşımı sağlayan önemli bir Roma yapısıdır. Köprünün restorasyon projesi hazırlanmış, Aydın Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nun 14.07.2021 tarih ve 12239 sayılı kararı ile onaylanmıştır. Asopos Köprüsü, Karayolları Genel Müdürlüğü, Tarihi Köprüler Dairesi Başkanlığı tarafından ihaleye verilmiş olup kazanan Zeydanlı firması tarafından kazı ve restorasyonu yapılacaktır. Bu nedenle Karayolları Tarihi Köprüler Dairesi Başkanlığı ve Kazı Başkanlığı denetiminde kazı ve restorasyon çalışmalarına başlamak üzere ilgili firma kurul kararı gereği alana geçici şantiyesini kurmuştur.

 Asopos Köprüsünde 2020 yılında bir bölümü açığa çıkartılan ayak ve güneyinde yer alan sel yaran düzenlemesinin olduğu batıdan ikinci ayaktan itibaren köprü ayaklarına ve kemere ait traverten blokların açığa çıkarılmasına yönelik kazı çalışmaları yapılmaktadır. Kazı Başkanlığı denetiminde yürütülen kazılarda alanın her aşaması dron çekimi yapılarak belgelenmekte ve açığa çıkartılan blokların fotogrametrik scaner taramalarıyla çizim çalışmaları paralel olarak devam etmektedir.