RESTORASYON-KONSERVASYON ÇALIŞMALARI

Laodikeia Antik Kenti 2023 yılı restorasyon çalışmalarında; Traian Nymphaeumu, Traian Nymphaeumu Batı Cadde, Kuzey (Kutsal) Agora Freskli Duvar, Batı Tiyatrosu Sahne Binası, Kuzey ve Güney Parados Freskli Duvarlar, Merkezi Kilise, Stadyum Caddesi’nde yıkıldığı şekliyle bırakılan Çift Katlı Kemer’de Restorasyon ve Konservasyon çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Laodikeia Kilisesi’nde periyodik bakım çalışmaları yürütülmüştür. Ayrıca Laodikeia Restorasyon ve Konservasyon Laboratuvarında kazı ve yüzeyden ele geçen küçük buluntuların gerekli konservasyon müdahaleleri yapılmıştır.

             1) Traian Nymphaeumu Restorasyon Çalışmaları

Stadyum Caddesi’nin güney ucunda yer alan Traian Nymphaeumu içten apsidal, dıştan kareye yakın dikdörtgen planlı olan tek katlı bir meydan çeşmesi olup arşitravlar ve su yasası yazıtına göre İmparator Traian ve Zeus Savior’a MS 113-115 yıllarında yaptırılarak ithaf edilmiştir. Anıtsal çeşmede orijinalde ana apsidal havuzu 8 adet güneyde batı ve doğu alınlıklarda 4 adet, doğu ve batı yanlarda yer alan çeşmelerin de iki ucunda birer adet olmak üzere genel toplamda 16 adet sütun üç tarafını çevirmektedir. Kuzeyde yer alan ana alınlık başlıkları kompozit olup diğer başlıklar Korinth düzenindedir. Güney önün iki yanında ve kuzeyde daha yüksek olan ana alınlık kırma, apsidal havuzun içinde doğu ve batıda yer alan iki alınlık ise yarım daire Suriye tipi alınlıklardan oluşur. Apsidal havuz içinde yer alan 4 sütun granit, 2 sütun oniksli-bandlı taraverten ve ana alınlığı taşıyan 2 sütun gri damarlı mermerden yapılmış olup güney önün iki yanı ile batı ve doğu çeşmeleri sınırlayan sütunlar ise gri ve kahverengi-mor benekli mermer sütunlardan, arşitrav-frizler ve alınlıklar beyaz Dokimeion (İscehisar) mermerinden yapılmıştır.

Laodikeia Traian Nymphaeumu (çeşmesi) Aydın Kültür Varlıklarını Koruma Bölge kurulu tarafından 27.01.2023 tarih ve 14822 sayılı kararıyla revize edilerek onaylanan projesi kapsamında; apsidal havuzu oluşturan traverten bloklarda gerekli olan sağlamlaştırma çalışmaları, havuz duvarı üzerinde çok azı kalabilen meander süslemeli stylobatların restore edilmesi, profilli taçlar, kaideler, sütunlar, başlıklar, arşitrav-frizler, geisonlar, alınlıklara ait mermer mimari blokların kırıklarının birleştirilmesi, eksik olanlarının ise pantograf tekniği ile özgün malzeme kullanılarak tamamlanması, alınlıkların arşitrav-frizlerinin arka kısmında beden duvarlarına oturacak olan bölümlerinin yapılması şeklinde bir çalışma programı sürdürülmüştür.

Malzeme Seçimi: Traian Nymphaeumu’nda stylobat seviyesi üzerinde kesme travertenden yapılan beden duvarlarına ait bandlı travertenler, mermer ve granitten yapılan cepheye ait (kaide, sütun, başlık arşitrav-friz, geison sima, alınlık gibi) bloklar kırık ve eksik olduğundan belirli ve tutarlı bir restorasyon sistemi uygulanmasına karar verilmiştir. Buna göre; beden duvarları, podyum blokları, stylobat blokları, kaideler, arşitrav-friz blokları, geison bloklarının eksik olan ve tamamlanması gereken bölümlerinde soft ve sıkı dokulu traverten kullanılmıştır. Sadece sütunların kırık ve eksik bölümlerinin tamamlanmasında ise aynı özgün malzemesine yakın yeni doku ve renkte uygulama yapılmıştır. Anıtsal çeşmede iki ön kanatlar ile doğu ve batıda yer alan dikdörtgen çeşme havuzlarının iki ucunda gri damarlı mermerler kullanılmıştır. Ana havuzun etrafını çeviren sütunlarda ise suda renk yansıtmasını gösterecek şekilde dört adet Çanakkale graniti, iki adet Tripolis bantlı traverteni ve İmparator heykelinin yerleştirildiği ana alınlığın iki sütununda Thiounta’dan (Gözler) getirilen kırmızı, gri ve tonların yer aldığı mermer kullanılmıştır. Arşitrav-friz, geison-sima ve alınlıklar ise tamamen beyaz mermerden (Dokimeion) yapılmıştır. 

Restorasyon Uygulaması: Anıtsal çeşmesinin restorasyon çalışmalarında blokların birleştirilmesi, kalıp alınması, kenetlenmesi çalışmalarında; 18-10 krom nikel çelik çubuklar, kurşun, epoksi, alçı, hidrolik kireçli harç kullanılmıştır. Bunların uygulanması ve yapılması için pantograf makinesi, farklı çaplarda spiraller, hilti, kompresör, taş kesme makinesi, karot makinesi, ipek ve polyester sapanlar gibi malzemeler ile blokların kaldırılması için iki adet vinç kullanılmıştır. Traian Nymphaeumu’nda; 2023 yılında güneydoğu podyumda, apsidal havuz içi birinci podyumda, güneybatı podyum, apsidal havuz içi birinci podyumda, Merkez alınlık ve havuzda, doğu bölümde Stadyum Caddesi üzerinde yer alan doğu havuz ve üst yapısındarestorasyon çalışmaları yapılarak tamamlanmıştır.  

Traian Nymphaeumu merkez podyumda yer alan ve orijinal yeri ana alınlığı taşıyan iki sütun arasında olduğu tespit edilen Dacialı esir ve İmparatordan oluşan Traian Heykel grubunun yerine getirilip yerleştirilmesi planlanmıştır. Heykel grubuna herhangi bir temas uygulanmadan çelik bir kafes yapılarak taşınmasına karar verilmiş olup İmparator Traian heykel ve Dacialı esirden oluşan grubun alt bölümünde yer alan ve daha önceden heykel grubunun taşınmasını kolaylaştırmak için yapılmış olan 20 cm yüksekliğindeki dikdörtgen yeni traverten malzemeden heykel kaidesinin belirlenen üç bölümü karot makinesi ile yatay delinmiş ve bu deliklere krom-çelikler yerleştirilmiştir. Heykel grubu, taşıma sırasında olası bir teması engellemek amacıyla belirli bölgelerinden bezlerle sarılıp, bu bezlerin üzerinden spanzetler yardımı ile heykel için hazırlanan çelik kafese sabit şekilde bağlanmıştır. İmparator Traian heykel grubunu kaldıracak olan çelik kafes arkeolojik alanda kullanıma uygun halatlar ile bağlanıp, vinç yardımı ile dikkatli bir şekilde vinç kasasının üzerine kaldırılarak Traian Nymphaeumu’ndaki orijinal yerine taşınmış ve yerleştirilmiştir. Daha sonra Dacialı esirin başı epoksi reçine ile heykel üzerindeki orijinal yerine yapıştırılmış ve sabitlenmiştir. Traian Nymphaeumu merkez bölümde yer alan havuzun içerisinde ve Nymphaeum etrafında genel temizlik, çevre düzenleme ve güvenlik önlemi çalışmaları yapıldıktan sonra 08.11.2023 tarihinde Kültür ve Turizm Bakanı Sayın Mehmet Nuri ERSOY ve beraberindeki ekiple tanıtımı yapılan Traian Nymphaeumu’nda yürütülen restorasyon çalışmaları tamamlanmış ve nymphaeum gezi güzergahına dahil edilerek ziyarete açılmıştır. Traian Nymphaeumun’nda tamamlanan restorasyon çalışmaları Aydın Kültür Varlıklarını Koruma Bölge kurulunun 22.12.2023 tarih ve 16323 sayılı kararıyla kabul edilerek onaylanmıştır. 

Traian Nymphaeumu restorasyon çalışmaları ile eş zamanlı olarak yürütülen ve 2017-2023 yıllarında kazı çalışmalarıyla ortaya çıkartılan Traian Nymphaeumu Batı Caddesinin 56,50 m uzunluğunda, 14,75 m genişliğindeki bölümde, güney ve kuzey portiklere ait in situ olarak yıkılmış şekilde tespit edilen sütun kaideleri, sütun tamburları, sütun başlıklarında anastylosis esas restorasyon çalışmaları yapılmıştır. Orijinal parçalar epoksi reçine ile yapıştırılmış ve krom-çelik kenetlerle birleştirilmiştir. Sütunların ve başlıkların kırık ve eksik bölümlerinin tamamlanmasında ise özgün malzemesine yakın yeni doku ve renkte (Tripolis bantlı traverteni, gri damarlı mermer ve sıkı dokulu traverten gibi) uygulama yapılmıştır. Batı Cadde kuzey ve güney portiklere ait bazı sütun tamburlarının üzerinde arka bölümünde yer alan dükkân sahiplerinin adlarının yer aldığı boyalı yazıtlar tespit edilmiş, boyaların koruma ve sağlamlaştırma çalışmaları yapılmıştır.

Traian Nymphaeumu Batı Cadde güney portik bölümünde temizlik çalışmaları yapıldığı sırada 8. sütun kaidesinin 1,10 m güneyinde, portiğin sundurma çatısına ait oldukları anlaşılan boyalı çatı kiremit parçaları tespit edilmiş ve belgelenerek eser deposuna taşınmıştır. Batı Caddede yapılan kazı çalışmaları sonucunda tespit edilen sikkeler ve boyalı kiremitler ile sütun tamburları üzerinde yer alan boyalı yazıtlardan yola çıkılarak caddenin MS 5.-6. yy’da kullanım gördüğü anlaşılmıştır. Geç Antikçağ’da alanda yapılan düzenlemelerde farklı sütun, kaide ve başlıkların devşirme olarak, bir kısmının ise impost şekilde tekrardan düzenlenerek kullanıldıkları tespit edilmiştir.

Batı Caddede kazı çalışmaları tamamlanan bölümde anastylosis esaslı restorasyon çalışmalarına cadde zemininde yer alan kanalizasyon bölümündeki kapaklarda başlanmıştır. Kanalizasyon kapaklarının bazı bölümlerde çöktüğü ve kırıldığı, Geç Antikçağ düzenlemelerinde cadde ortasında olması gereken kanalizasyon sisteminin batıya doğru hattının kuzeye ve portik altına doğru kaydığı, orijinal kanal sisteminin yükseltilerek düzenlemelerin yapıldığı tespit edilmiştir. Söz konusu bloklar belgelendirildikten sonra ahşap takozlar üzerine alınmış, kırık olarak tespit edilmiş olan bloklar hazırlanan epoksi reçine ile yapıştırılmıştır. İmparator Valens (MS 364-378) Dönemi’nde Traian meydanında ve Traian Nymphaeumu’nda yapılan düzenlemeleri aynı şekilde hem Batı Caddede hem de kanalizasyon bölümünde görmek mümkündür. Traian meydanındaki tabanın 30 cm mermer plaka bloklarla yükseltilmesinde olduğu gibi söz konusu kanalizasyon bölümünde de yan duvarların kesme traverten ile örülerek 30 cm yükseltildiği gözlemlenmiştir. Kanalizasyonda mukavemetini kaybetmiş olan bölümler tasniften seçilen dere taşları ve hazırlanan duvar harcı ile örülüp sağlamlaştırıldıktan sonra kanalizasyon kapakları orijinal yerlerine yerleştirilmiştir.

Traian Nymphaeumu Batı Caddesi güney ve kuzey portik bölümündeki sütun tamburlarının ve sütun başlıklarının tespit edilen kırık parçaları hazırlanan epoksi reçine ile yapıştırılmıştır. Demo çalışmaları tamamlanan sütun tamburlarının ve sütun başlıklarının tespit edilen orijinal yerlerine yıkıldığı yazıtlı yönleri de dikkate alınarak sabitlenmiştir. Sütun tamburlarının ve sütun başlıklarının alt bölümlerine orijinal donatı yuvalarına uygun ölçülerde ebatlanmış olan krom-çelikli donatılar yerleştirilip kurşun eritilerek sabitlenmiştir. Sütun tamburlarının ve sütun başlıklarının bazılarında görülen kırık ve eksik bölümler yeni malzeme ile pantograf çalışmaları yapılarak tamamlanıp orijinal yerlerine sabitlenmiştir.

Traian Nymphaeumu Batı Cadde güney portik bölümünde yer alan traverten ayak blokları orijinal yerlerinde demo çalışması yapıldıktan sonra merkezlerine krom-çelikli donatılar yerleştirilip hazırlanan epoksi reçine ve harç ile yerlerine sabitlenmiştir. Batı Cadde güney ve kuzey portiklerin stylobat bloklarında temizlik ve sağlamlaştırma çalışmaları yapılmış ayrıca hazırlanan harç ile stylobat bloklarının mukavemetini kaybettiği tespit edilen derzleri yenilenmiştir. Caddenin anastylosis esas %100 orijinal olarak son devşirme kullanımı ayağa kaldırılarak, Traian Nymphaeumu ile birlikte ziyarete açılmıştır.

2018-2019 yıllarında yaklaşık 50 m uzunluğunda ve 9 m yüksekliğinde olan bir kısmının restorasyon çalışmaları tamamlanan Kuzey (Kutsal) Agora Batı Portikte yer alan Freskli Duvarlarda depremin etkisiyle yıkılmış halde bulunan duvar bloklarının portiğin iç kısmına bakan yüzlerinde bulunan fresklerin deprem ve çeşitli doğal etmenler sonucu tahrip olduğu görülmüştür. Restorasyon çalışmaları sırasında freskler üzerindeki tahribatın devam etmesini önlemek amacıyla, yapılan analizler sonucu orijinale uygun olarak hazırlanan özgün harç ile koruma bordürü yapılmıştır. Fresklerde tabaka kopmalarını önlemek amacıyla 2018 yılı restorasyon çalışmaları sırasında fresklerin çatlak kısımlarından enjeksiyon yöntemiyle Primal AC33 ve Malta 6001 kullanılarak doldurulmuştur.

2023 yılında Kuzey (Kutsal) Agora Batı Portik Freskli Duvarda başlanan koruma ve onarım çalışmalarında daha önce mekanik ve kimyasal analizlerle belirlenmiş olan ince agregalı ve nispeten daha kalın agregalı iki çeşit hidrolik onarım harcı kullanılmıştır.  Fresk üzerinde oluşan lacunalar mevcut freskin dökülmelerinin önüne geçilmesi amacıyla, büyüklüklerine göre küçük alanlarda söz konusu harç içeriğinin 1 no.lu elek ile elenmiş hali, daha geniş alanlarda ise kalın agregalı onarım harç içeriği kullanılarak doldurulmuştur.  Fresk üzerinde geçmiş restorasyon çalışmaları sırasında yapılan ve zamanla işlevini kaybetmiş olan bazı lacunalar fresk üzerinden temizlenerek lacuna onarımları yenilenmiştir. Uygulamalar sırasında fresklerin bazılarında bordür olmayan bölümlerde, bordürün düştüğü veya işlevini yitirdiği kısımlarda ince harç kullanılarak kenar kısımlarda oluşabilecek dökülmelerin önüne geçilmiştir. Bordür ve lacuna onarımları spatula yardımıyla estetik biçimde yapılarak tahribat durdurulmuştur. Uygulanan onarım harçları 21 gün süre ile periyodik olarak püskürtme yöntemi ile sulanarak harcın prizlenmesi ve sağlamlık kazanması amaçlanmıştır. Söz konusu Freskli duvarda en alt duvar bloğu üzerindeki fresklerden başlanarak son sıra olan dokuzuncu sıraya kadar tamamında koruma-onarım çalışmaları tamamlanmıştır.

4. Laodikeia Kilisesi Güney ve Kuzey Nef Mozaikli Alan Konservasyon Uygulamaları

            Laodikeia Kilisesi içerisinde güney ve kuzey nef mozaikli alanlarda yer altı suları hareketliliğinden kaynaklı tuzlanmalar için her yıl düzenli olarak konservasyon çalışmaları yapılmaktadır. Yapılan çalışmalarda tespit edilen söz konusu tuzlar, suda çözülebilir nitelikte olup tessera yüzeylerinde deformasyona sebep olmaktadır. Bu sebeple mozaikler tuzların bünyeden arındırılması için Sepiolite adı verilen saf kilden oluşan malzeme ile temizlenmiştir.

            Söz konusu uygulama yapılacak alanlarda deiyonize su ve sünger yardımı ile ıslak temizliği yapıldıktan sonra tamamen suya doyurulan mozaik tabanının üzerine peçete serilmiş, hazırlanan 1/3 birim hamur lapaları (3 birim kâğıt hamuru- 1 birim sepiolite) 3 cm’yi geçmeyecek kalınlıkta ıslak peçete üzerine uygulanmıştır. Yapılan konservasyon uygulamasında sepiolite yani alkalitesi alınmış kili kullanma sebebimiz öncelikli olarak suda çözülebilir nitelikteki tuzların bünyeden yüzeye taşınmasını sağlamak ve yüzeyden de deiyonize su yardımıyla temizlemektir. Söz konusu uygulama güney ve kuzey nefte bulunan tabandaki mozaiklerin tümüne uygulanarak çalışmalar sonlandırılmıştır. Söz konusu Kilise içerisinde periyodik bakım çalışmaları kapsamında gerekli görülen bölümlerde ise özgün opus sectile yatak haçlarının kırmızı tuğla tozu, sarı tuğla tozu, 6002, hidrolik kireç, kaymak kireç ve deiyonize sudan hazırlanan solüsyon ile sağlamlaştırılması yapılmıştır.

5. Batı Tiyatro Sahne Binası, Güney ve Kuzey Parados Freskli Duvarlarda Sağlamlaştırma ve Onarım Çalışmaları

Batı Tiyatro güney ve kuzey parados duvarları üzerindeki fresklerin yer aldığı ve harçlarının mukavemetini yitirdiği bölümlerinde çalışmalara başlanmıştır. Fresklerin lacuna boşluklarında ve kenar bordürlerinde daha önceki yıllarda restorasyon çalışmalarında kullanılmış mekanik ve kimyasal analizlerle reçetesi belirlenmiş onarım harcı ile sağlamlaştırma çalışmaları yapılmıştır. Rutin bakım işlemlerinin ardından duvarın freskli bölümlerinin üzerleri kötü hava koşullarına karşı eseri korumak amacıyla jeotermal koruyucu örtü ile kapatılarak çalışmalar tamamlanmıştır.

6. Merkezi Kilise

            Merkezi Kilise, güney nef, kuzeydoğu freskli duvarda geçmişte yapılan kazı ve restorasyon çalışmaları sonrasında, freskleri olumsuz hava koşullarından korumak amacıyla “Capping” adı verilen önleyici koruma uygulaması yapılmıştır. Söz konusu capping çalışmasının doğa şartlarından etkilenerek deformasyona uğradığı, bazı kısımlarının birbirinden ayrıldığı ve koruyucu özelliğini yitirdiği gözlemlenmiştir. Capping uygulamasının arkasındaki duvarda bulunan fresklerin korunması amacıyla bu alanın tekrar onarılmasına karar verilmiş ve çalışmalara başlanmıştır.

            Yapılacak olan önleyici koruma çalışması kapsamındaki capping uygulaması ile freskli duvar arasında 20-25 cm aralık bırakılarak, bu aralığın kazı toprağı ile doldurulması planlamıştır. Söz konusu aralığın doldurulması yapılırken kazı toprağının freskle temasını engellemek amacıyla ayırıcı olarak jeoteks kullanılmıştır. Önleyici koruma kapsamında yapılan capping çalışmasında daha önce kullanılan pişmiş toprak tuğlalardan yararlanılmıştır. Freskli duvarın ön kısmında yer alacak şekilde tuğlalar ve bağlayıcı olarak kullanılacak kazı toprağının su ile karıştırılmasıyla elde edilen çamur harcı ile duvar örülmüştür.

            Kazı toprağı ile kapatılan alan içerisinde jeotekslerin fazlalık bölümleri, arkeolojik dokunun bozulmasını engellemek amacıyla paketleme şeklinde katlanarak üzeri kazı toprağı ile kapatılmıştır. Devamında capping yapılan duvarı yağmur sularından korumak için üzerine su eğimi vermek amacıyla tuğlalar yerleştirilerek onarım çalışmaları tamamlanmıştır.

7. Stadyum Caddesi Batı Portik Çift Katlı Tuğla Kemer

Stadyum Caddesi Batı Portik üzerinde yer alan in-situ şeklinde yıkıldığı şekliyle bulunan ve deprem izlerinin korunması amacıyla cadde üzerinde bırakılan sütunlar üzerinde yer alan (portiğin sundurma çatısını yükseltmek amaçlı yapılan) çift katlı tuğla kemerin zaman içerisinde deformasyona uğrayarak harçlı bölümlerinin mukavemetini kaybettiği tespit edilmiştir. Özelliğini yitirmiş olan harçlı kısımlara analizler sonucu belirlenmiş onarım harcı ile müdahale edilerek sağlamlaştırma çalışmaları yapılmıştır.

 8. Laboratuvar Çalışmaları

Laodikeia Antik Kenti 2023 yılı kazı çalışmaları sırasında ve yüzeyden ele geçen organik ve inorganik malzemeden yapılmış taşınabilir nitelikteki buluntuların teşhis, belgeleme ve konservasyon çalışmaları Laodikeia Antik Kenti Koruma-Onarım laboratuvarında uzmanlar tarafından gerçekleştirilmiştir. Konservasyon uygulamaları öncesinde buluntuların her birinin mevcut durumu fotoğraflarla belgelenmiş ve ayrıntılı konservasyon raporu yazılmıştır. Teşhis ve belgeleme işlemlerinin tamamlanmasının ardından buluntunun yapıldığı malzemenin cinsi ve durumuna göre belirlenen bir metot ile konservasyonu yapılmıştır.